Сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны үүсэл гарвал 19-р зууны эхэн үеэс эрчимжиж эхэлсэн бөгөөд эхэндээ философи, физиологи, эмчилгээний арга барилуудтай холбон судалж байсан бөгөөд оюун ухаан, зан үйлийг судлах нь гүн ухаан, физиологийн үндэстэй боловч сэтгэл судлал нь өөрийн гэсэн арга зүйтэй тусдаа салбар болж гарч ирсэн.
Сэтгэл судлалын хөгжлийн гол үе шатууд нь:
Философийн үндэс: Сократ, Платон, Аристотель зэрэг эртний сэтгэгчид ухамсар, ой санамж, ойлголтын талаархи асуултуудыг судалж, сэтгэлзүйн судалгааны үндэс суурийг тавьжээ.
Физиологийн үндэс: 19-р зуунд тархи, мэдрэлийн системийг судлах, ялангуяа физиологийн тусламжтайгаар сэтгэл зүйн ойлголтод нөлөөлсөн. Херман Вон/Hermann Von/, Хельмгольц /Helmholtz/, Вильгельм Вундт /Wilhelm Wundt/ зэрэг эрдэмтэд физиологийн үйл явц ба сэтгэцийн үйл явцын хоорондын холбоог судалсан.
Туршилтын сэтгэл судлалын үүсэл: 1879 онд Вильгельм Вундт Лейпцигийн их сургуульд зөвхөн сэтгэл судлалын судалгаанд зориулагдсан анхны лабораторийг байгуулсан нь сэтгэл судлалын туршилтын болон шинжлэх ухааны салбар болох албан ёсны эхлэлийг тавьсан юм.
Вильгельм Вундтын судалгаа нь сэтгэл зүйг объектчлоход дөхөм болсон бөгөөд хүмүүсийн сэтгэл, оюун ухааны явцыг шинжлэх ухааны аргаар судалж эхлэх нөхцөл үүсгэсэн. Ингэснээр сэтгэл судлал нь шинжлэх ухаанчилсан арга, практик, судалгааны аргуудыг хэрэгжүүлж, хүний сэтгэлийн механизмууд, зан төлвийн дүрэм, сэтгэл зүйн эмгэгүүдийг ойлгоход ач холбогдолтой болсон. Улмаар Вундтын үзэл санааг дагаснаар Бүтцийн үзэл,Функционализм, Психоанализ (Зигмунд Фрейдийн үүсгэн байгуулсан), Бихевиоризм (Жон Б. Ватсон, Б.Ф. Скиннер зэрэг зүтгэлтнүүдээр удирдуулсан), хожим нь Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал зэрэг янз бүрийн сэтгэлгээний сургуулиуд бий болсон.
Эдгээр хөгжил нь сэтгэл судлал нь хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөл, зан үйлийг шинжлэх ухааны арга, судалгаагаар судалдаг цогц салбар болох замыг нээж өгсөн.
Сэтгэл судлал нь өнөөдөр олон салбарт хэрэглэгдэж, хүний зан төлөв, сэтгэл зүйн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.
Сэтгэл судлал нь хүний зан байдал, сэтгэхүйн үйл явц, сэтгэл хөдлөлийг ойлгоход чиглэсэн шинжлэх ухааны янз бүрийн салбаруудыг хамардаг. Салбар бүр сэтгэлзүйн үзэгдлийн тодорхой талыг судалж, өөр өөр арга зүйг ашигладаг.
Сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны томоохон салбаруудаас дурдвал:
1. Тархи судлал / Biopsychology (Biological Psychology or Neuroscience)
Бие физилиогийн үйл явц ба зан үйлийн хоорондын хамаарлыг судалдаг.
Тархи, нейротрансмиттер, гормонууд нь бодол санаа, мэдрэмж, үйлдэлд хэрхэн нөлөөлдөгийг судалдаг.
2. Танин мэдэхүйн сэтгэл судлал / Cognitive Psychology
Ойлголт, санах ой, суралцах, асуудал шийдвэрлэх, шийдвэр гаргах зэрэг сэтгэцийн үйл явцад анхаарлаа хандуулдаг. Хүмүүс мэдээллийг хэрхэн боловсруулж, хадгалж, олж авдагийг судалдаг.
3. Хөгжлийн сэтгэл зүй / Developmental Psychology
Хүмүүс нялх наснаас хөгшрөх хүртэл амьдралынхаа туршид хэрхэн өсч, өөрчлөгдөж байгааг судалдаг. Бие махбодийн, танин мэдэхүйн, сэтгэл хөдлөлийн болон нийгмийн хөгжлийг судалдаг.
4. Нийгмийн сэтгэл зүй / Social Psychology
Нийгмийн орчин, бүлэг, хүмүүс хоорондын харилцаа хувь хүнд хэрхэн нөлөөлж байгааг судалдаг. Сэдвүүд нь бүлгийн динамик, нийцэл, ятгалга, өрөөсгөл ойлголтыг агуулдаг.
5. Эмнэлзүйн сэтгэл судлал / Clinical Psychology
Сэтгэц, сэтгэл хөдлөл, зан үйлийн эмгэгийг оношлох, эмчлэхэд анхаарлаа хандуулдаг.
Сэтгэл судлалын онолыг эмчилгээний практиктай хослуулсан.
6. Эрүүл мэндийн сэтгэл зүй / Health Psychology
Эрүүл мэнд, өвчин эмгэг, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний сэтгэл зүйн талыг судалдаг. Стресс, зан байдал, амьдралын хэв маяг зэрэг хүчин зүйлс биеийн эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлж байгааг судалдаг.
7. Үйлдвэрлэл болон Байгууллагын сэтгэл зүй / Industrial-Organizational Psychology
Бүтээмж, ажлын сэтгэл ханамж, байгууллагын үр ашгийг дээшлүүлэхийн тулд ажлын байран дахь зан үйлийг судалдаг. Ажилтны сургалт, гүйцэтгэлийн үнэлгээ, хүний нөөцөд анхаарлаа хандуулдаг.
8. Боловсролын сэтгэл судлал / Educational Psychology
Боловсролын орчинд хүмүүс хэрхэн мэдээлэл сурч, хадгалж байгааг судалдаг.
Сургалтын үр дүнг дээшлүүлэхийн тулд заах арга, боловсролын арга хэмжээг боловсруулдаг.
9. Шүүх эмнэлгийн сэтгэл судлал / Forensic Psychology
Хууль зүйн болон эрүүгийн шүүхийн тогтолцоонд сэтгэл зүйн зарчмуудыг ашигладаг.
Гэмт хэргийн талаар мэдээлэл өгөх, гэрчийн найдвартай байдлыг үнэлэх, хууль эрх зүйн үйл явцын сэтгэл зүйн талыг ойлгох зэрэг орно.
10. Байгаль орчны сэтгэл зүй / Environmental Psychology
Хувь хүмүүс болон тэдний бие махбодийн орчны хоорондын харилцан үйлчлэлийг судалдаг. Байгаль орчин (байгалийн эсвэл баригдсан) зан төлөв, сайн сайхан байдалд хэрхэн нөлөөлдөг болохыг судалдаг.
11. Туршилтын сэтгэл судлал / Experimental Psychology
Лабораторийн туршилтыг ихэвчлэн ашиглан сэтгэл зүйн үндсэн үйл явцыг ойлгох судалгаа хийдэг. Сэдвүүд нь мэдрэмж, ойлголт, суралцах, санах ой юм.
12. Хувь хүний сэтгэл зүй / Personality Psychology
Сэтгэлгээ, мэдрэмж, зан үйлийн онцлог шинж чанаруудын хувь хүний ялгааг судалдаг.
Хувь хүний бүтэц, хөгжил, динамикийг судалдаг.
13. Спортын сэтгэл зүй / Sports Psychology
Спортын гүйцэтгэл, биеийн тамирын дасгалын сэтгэлзүйн асуудалд анхаарлаа хандуулдаг.
Тамирчдад анхаарлаа төвлөрүүлэх, урам зориг, даван туулах стратегийг сайжруулахад тусалдаг.
14. Соёлын сэтгэл судлал / Cultural Psychology
Соёлын зан үйл, итгэл үнэмшил нь хүний зан төлөв, сэтгэцийн үйл явцад хэрхэн нөлөөлдөг болохыг судалдаг. Соёл хоорондын сэтгэлзүйн үзэгдлийн хувьсах, түгээмэл байдлыг онцлон тэмдэглэв.
15. Харьцуулсан сэтгэл судлал / Comparative Psychology
Зан үйлийн хувьслын болон дасан зохицох функцийг ойлгохын тулд янз бүрийн зүйлийн зан үйлийг судалдаг.
Эдгээр салбарууд хоорондоо харилцан уялдаатай бөгөөд олон сэтгэл судлаачид нарийн төвөгтэй асуултуудыг шийдвэрлэхийн тулд тохирох салбар шинжлэх ухааны талбаруудад, харилцан уялдаа холбоотойгоор судлан ажилладаг.
